Participatie en citizen science in de uitvoeringsagenda SLA

Voor een complex vraagstuk als luchtkwaliteit is samenwerking tussen overheid, bewoners, bedrijven en organisaties een randvoorwaarde voor succes. Het Schone Lucht Akkoord (SLA) is een akkoord tussen overheden, maar bij de uitwerking en de uitvoering spelen inwoners, bedrijven en maatschappelijke organisaties een belangrijke rol.

In het SLA hebben partijen afspraken gemaakt over het informeren en betrekken van stakeholders. Dit gebeurt bij het uitwerken van de maatregelen in de themagroepen, door het organiseren van consultatiemomenten en door aanvullende acties zoals het verkennen van jongeren participatie projecten. Iedere deelnemende overheid organiseert het informatie- en participatieproces in de eigen omgeving. In het SLA werken deelnemers samen aan het ontwikkelen en delen van informatie, methoden en resultaten.

Citizen science speelt een belangrijke rol in participatie. Door inwoners, bedrijven en andere belanghebbenden in staat te stellen om zelf te meten, krijgen ze beter inzicht in de luchtkwaliteit in hun omgeving en de bijdrage hieraan van verschillende bronnen. Ook doen we kennis op over of en hoe citizen science kan bijdragen aan het verder versterken en verfijnen van het meetnet.

Ontwikkelingen tot 2024

Er is veel ruimte voor SLA-deelnemers om de participatie en citizen science-maatregelen naar eigen inzicht in te vullen. Vanuit het SLA delen we kennis over de mogelijkheden en wat er allemaal bij komt kijken.

Veel provincies en een groot aantal gemeenten hebben al citizen science-projecten gestart met inwoners en andere (maatschappelijke) organisaties. Daarnaast loopt in ieder geval tot en met 2024 een project met Stichting GLOBE, om scholieren te betrekken bij het onderwerp luchtkwaliteit. Het RIVM organiseert de jaarlijkse Participatiedag, waar (burger)wetenschappers en beleidsmakers samen komen om kennis en ervaringen van al deze projecten uit te wisselen.

In de komende jaren werkt het RIVM aan een data-infrastructuur om citizen science data te centraliseren en overzichtelijk te maken op nationaal niveau. Ook zetten we in op jongerenparticipatie om ook de nieuwe generatie een stem te geven en bewust te maken van het belang van schone lucht.

De voortgang van de SLA-maatregelen voor participatie en citizen science zijn niet te meten in cijfers. Maar dat dit thema draagvlak creëert voor het belang van schone lucht is een feit. Immers, het eerste wat we doen als we op de wereld worden gezet is een diepe inademing, en het laatste is een zuchtende uitademing. Dus laten we daartussen in ieder geval gezond ademhalen.

SLA-maatregel 1. Jongerenparticipatie

Jongeren zijn vaak weinig betrokken bij consultaties en andere vormen van participatie. Toch zijn hun meningen en ideeën van belang voor het SLA. Het beleid raakt hen immers ook door de lucht die zij nu en hun kinderen in de toekomst inademen en door de maatregelen die genomen worden. Om de stem van jongeren een plek te geven, organiseren de SLA-partijen gerichte betrokkenheid van jongeren.

Op 17 november 2020 is een jongerenpanel georganiseerd. Tijdens het Schone Lucht Jaarcongres 2021 zijn de resultaten aangeboden aan de Stuurgroep van het SLA. Ook is er een jongerenparticipatietool ontwikkeld om jongeren te informeren en hun mening te vragen over diverse milieu onderwerpen. De resultaten worden in 2024 gepresenteerd aan beleidsmakers die betrokken zijn bij het SLA.

In 2023 zijn de verschillende bestaande jongerenparticipatieprojecten in Nederland in kaart gebracht, met als doel om in 2024 een plan van aanpak te ontwikkelen voor overheden.

In 2024 verkent het ministerie op welke manier jongeren participatie breder en meer structureel ingezet kan worden bij het maken van milieu beleid. Een optie die verkend wordt is het oprichten van een jongerenadviesraad.

Inwoners en bedrijven actief informeren

In 2020 heeft de Rijksoverheid de website schoneluchtakkoord.nl gelanceerd om informatie over de aanpak van de luchtkwaliteit te delen. Daarnaast worden stakeholders geïnformeerd via de SLA-nieuwsbrief, via het jaarlijkse Schone Lucht Congres en via de themagroep bijeenkomsten en e-mails. Jaarlijks rapporteert het RIVM over de voortgang van het Schone Lucht Akkoord.

Het RIVM informeert overheden en inwoners van Nederland over citizen science via de website samenmeten.nl. Daarnaast beantwoordt het RIVM via samenmeten@rivm.nl vragen van gemeenten en provincies, en van burgergroepen en individuele burgers over het zelf en samen meten van de luchtkwaliteit.

Het Rijk, de provincies en de gemeenten informeren stakeholders via hun eigen kanalen.

SLA-maatregel 2 en 3. Citizen science

Jaarlijkse SLA-participatiedag

Gemeenten en andere initiatiefnemers van burgermeetnetten kunnen kennis en ervaring uitwisselen en nieuwe kennis opdoen tijdens de jaarlijkse SLA-participatiedag.

Website en e-mailloket Samen Meten

De website Samen Meten en het e-mailloket Samen Meten (samenmeten@rivm.nl) bieden kennis over het (zelf) meten van luchtkwaliteit. De website geeft ook een overzicht van citizen science-projecten. Daarnaast is er een nieuwsbrief, waarin kennis over verschillende projecten wordt gedeeld met geïnteresseerden. Ook is er een open dataportaal waarop sensormetingen in heel Nederland worden weergegeven.

Samen Meten-forum

Op het Samen Meten-forum worden kennis en ervaring uitgewisseld tussen burgerinitiatieven en experts op het gebied van citizen science. Het forum is eind 2020 in gebruik genomen. Het RIVM heeft regelmatig overleg met de coördinator van het forum om het gebruik ervan te evalueren. Het forum werkt naar volle tevredenheid van de gebruikers. Met de Zuid-Hollandse meetgroepen is geregeld overleg.

Pilot participatie

De Rijksoverheid stelt in samenwerking met RIVM meetstations uit het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit ter beschikking aan gemeenten en/of provincies die deelnemen aan de pilot. Deze meetstations zijn eigendom van het RIVM, en RIVM zorgt voor onderhoud en beheer. In sommige gevallen is te overwegen om een extra meetstation bij te plaatsen of, in overleg, een station van een ander meetnet in de pilot te betrekken. Burgers en bedrijven kunnen rondom het meetstation (satelliet) sensoren plaatsen om lokaal de luchtkwaliteit te meten. Het RIVM ontwikkelt een (web)platform om de gegevens te kunnen uitwisselen met de gegevens van het Landelijk Meetnet.

In de pilot wordt onderzocht hoe op een bestendige manier betrouwbare informatie te genereren is, waarbij zowel burgers en decentrale overheden als de Rijksoverheid relevante informatie over de luchtkwaliteit uitwisselen. De deelnemende gemeenten dragen bij in de kosten van het plaatsen en beheren van het station en de sensoren.

De pilot participatie is gericht op:

Koppeling met (nieuwe) RIVM-meetstations uit het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit, de zogenoemde ankerstations met sensoren en citizen science.
(Lokale) pilots gericht op kennisontwikkeling en ondersteuning van participatie. Het kan bijvoorbeeld gaan om projecten die bijdragen aan de (lokale) luchtkwaliteit en gezondheidseffecten van verschillende bronnen (zoals houtstook en bouwprojecten). Of om de toegepaste sensoriek en om innovatieve manieren voor de inzet van citizen science-projecten voor participatie van en samenwerking met specifieke stakeholders.
Betrekken en informeren van burgers over schone lucht.

Door de beperkte beschikbaarheid van RIVM-ankerstations is het nog te bezien hoeveel nieuwe pilots met een ankerstation op te starten zijn. Ook andere typen pilots voor citizen science en participatie zijn mogelijk, in overleg met het ministerie.

Criteria pilots en afspraken

Er lopen verschillende pilotprojecten bij de gemeente Eindhoven, gemeente Barneveld-Ede, provincie Zeeland, provincie Noord-Brabant en gemeente Maastricht. In 2024 komen hier provincie Flevoland en gemeente Tilburg bij. Het pilotproject De Luchtclub van de gemeente Rotterdam loopt af in 2024. Daarnaast is er ruimte voor pilots die innovatieve meetmethoden willen inzetten voor handhaving van de maatregelen. Pilotprojecten die worden afgerond delen hun opgedane kennis in een themagroep-bijeenkomst. Naar verwachting starten er de komende jaren ook weer nieuwe pilots.

Kennis

Uiteraard is het de bedoeling dat er iets met de burgermeetgegevens gebeurt. Bij sommige meetinitiatieven ontstaan ook politieke besluiten in de betreffende gemeente, bijvoorbeeld over regelgeving rond houtstook. Bij andere initiatieven blijft doorwerking volledig uit beeld. In 2021 is verkend hoe een kenniscentrum op te zetten is. Het plan is om in dit kenniscentrum een marktplaats te creëren voor vragers en aanbieders van kennis over de vraag hoe citizen science-meetgegevens in beleid en besluitvorming in te zetten zijn. In de komende jaren wordt er ingezet op de ontwikkeling van dit kenniscentrum en er zullen evaluaties plaatsvinden om de effectiviteit en doelmatigheid van het kenniscentrum te evalueren.

Daarnaast worden documenten (of informatieve producten in andere vorm) ontwikkeld met plannen van aanpak over hoe overheden citizen science en/of participatieprojecten kunnen opstarten en uitrollen binnen de gemeente of provincie.

GLOBE

Ondersteund door het SLA heeft Stichting GLOBE Nederland samen met RIVM en KNMI twee campagnes ontwikkeld, waarbij middelbare scholieren onderzoek doen naar luchtkwaliteit:

Fijnstof (partner RIVM). Leerlingen meten de fijnstofconcentratie met een stationaire kit of met een sensor op het fietsstuur (Snuffelfiets). De data worden verstuurd naar het dataportaal www.samenmeten.nl van het RIVM.
NO₂ (partners KNMI/RIVM). Leerlingen hangen meetbuisjes op in de schoolomgeving en meten zo de NO₂ De gegevens dragen bij aan het kalibreren van de Tropomi satelliet (KNMI) en het landelijk NO₂ meetnetwerk (RIVM).

Door leerlingen actief te laten meedoen in een citizen science-project waarbij ze zelf metingen doen, worden ze bewust gemaakt van de fijnstofproblematiek.

Er is uitgebreid lesmateriaal beschikbaar voor verschillende vakken en niveaus. Beschikbaar zijn onder andere achtergrondinformatie, opdrachten, filmpjes en interactieve Powerpoints. GLOBE organiseert fysieke en online bijeenkomsten, waar docenten worden getraind en leerlingen hun resultaten (aan de wetenschappers) kunnen presenteren. Ook organiseert GLOBE een gezamenlijke inkoop van Snuffelfietssensoren voor SLA deelnemers.

In het lesmateriaal van GLOBE en via de website wordt het SLA onder de aandacht gebracht. Diverse gemeenten en provincies hebben (ondersteund door GLOBE) lokale projecten opgezet, waarbij leerlingen hun resultaten presenteren aan wethouder of gedeputeerde. Ook hebben leerlingen hun resultaten gedeeld via het jongerenpanel en op het Schone Lucht Jaarcongres.

Web-platform voor data

De pilots kunnen gebruikmaken van het dataportaal Samen Meten om meetdata uit verschillende projecten in initiatieven bijeen te brengen, samen met de data van de officiële metingen uit het luchtmeetnet. In 2023 en verder wordt het Samen Meten dataportaal geëvalueerd en het dashboard gebruikersvriendelijker gemaakt. De Hogeschool Utrecht heeft onderzoek gedaan naar verbeterpunten, zodat RIVM hiermee aan de slag kan. In 2024 gaat het RIVM onderzoek doen naar het door ontwikkelen van het Samen Meten dataportaal naar een nationale infrastructuur voor citizen science data. Het doel hiervan is het centraliseren van citizen science data. Als het onderzoek positief bevonden wordt, vindt de ontwikkeling hiervan vanaf 2025 plaats.

Recent ontwikkelde functionaliteiten met meerwaarde voor de participatiepilot zijn een dashboard per gemeente en een tool waarmee meetdata te analyseren zijn (de Samen Analyseren Tool).